Śląsk Cieszyński Książęcym Traktem - cz. 1

Śląsk Cieszyński ma bogatą historię, której świadkami są liczne zabytki architektury powstałe m.in. dzięki Piastom i Habsburgom - dwóm wielkim europejskim dynastiom, które od średniowiecza do XX w. panowały w dawnym Księstwie Cieszyńskim. Prawie 20 lat temu opracowano szlak tematyczny „Via Ducalis - Droga Książęca”, dzięki któremu można poznać najciekawsze zabytki architektury powiatu cieszyńskiego, pamiętające czasy, kiedy powiat był częścią Księstwa Cieszyńskiego.

Od Piastów do Habsburgów

Śląsk Cieszyński to najogólniej mówiąc teren dawnego Księstwa Cieszyńskiego. To najdalej na południowy-wschód wysunięta część Śląska, znajdująca się aktualnie w granicach dwóch państw: Rzeczypospolitej Polskiej i Republiki Czeskiej. Nie chcę Was zanudzać bogatą historią Księstwa Cieszyńskiego, wspomnę tylko, że w XII w. istniała w Cieszynie kasztelania, a miasto od roku 1289 stało się stolicą wyodrębnionego z księstwa raciborsko-opolskiego – Księstwa Cieszyńskiego, które stało się lennem Korony Czeskiej.

Cieszyn, nagrobek księcia cieszyńskiego Przemysława I Noszaka w kościele pw. św. Marii Magdaleny, foto Jan Mehlich, wikipedia

Książę cieszyński Mieszko i piętnastu kolejnych Piastów cieszyńskich panowali ponad 360 lat. Po śmierci księżnej Elżbiety Lukrecji, ostatniej Piastówny, księstwo w 1653 r. przeszło w ręce Habsburgów, jako królów czeskich i panów lennych. Od czasu Wiosny Ludów zaczęło się budzenie polskiego i czeskiego życia narodowego. Ujawnił się też oraz nasilił narodowościowy konflikt między zamieszkującymi Śląsk Cieszyński: Polakami, Niemcami i Czechami. Jego rozstrzygnięciem, a jednocześnie kresem Księstwa Cieszyńskiego stało się zakończenie I wojny światowej.

Portret cesarza Franciszka Józefa I i złota 20-koronówka z jego podobizną, foto domena publiczna

W jej trakcie na zamku cieszyńskim mieściła się w latach 1914-1916, siedziba Głównego Sztabu Armii austro-węgierskiej, której generalnym inspektorem oraz głównodowodzącym był ostatni książę cieszyński Fryderyk Habsburg. Po rozpadzie monarchii austro-węgierskiej zlikwidowane Księstwo Cieszyńskie podzielono w 1920 r. między Polskę i Czechosłowację.

Wieloreligijność, czyli quius regio eius religio

Specyfiką Śląska Cieszyńskiego jest jego zróżnicowanie religijne i wielowyznaniowość. Książę Wacław III Adam w pierwszej połowie XVI w. zaprowadził jako obowiązujące w swoim księstwie wyznanie ewangelicko-augsburskie, zgodnie ówczesną zasadą „cuius regio – eius religio” – czyja władza tego religia. Ale już jego syn Adam Wacław w początku XVII wieku zmienił wyznanie na katolickie, początkując tym samym procesy kontrreformacyjne w swoim księstwie, które nasiliły się w czasie, gdy rządy zaczęli sprawować katoliccy Habsburgowie. Cieszyńscy protestanci zaczęli być prześladowani, a ich kościoły, domy i majątki konfiskowano. Od połowy XVII w. musieli się oni ukrywać ze swoją wiarą w lasach beskidzkich.

Jedne z tzw. leśnych kościołów na Bukowej w Wiśle, foto Edward Wieczorek

Więcej o  ewangelikach cieszńskich i leśnych kościołach:

Za ołtarze służyły im kamienne płyty. Od czasu do czasu w pojedynkę przekradano się na Górne Węgry (dzisiejszą Słowację), gdzie panowała większa tolerancja religijna. Sytuacja uległa nieznacznej poprawie w czasie wojny północnej, kiedy po tzw. ugodzie  altransztadzkiej w 1707 r., pod naciskiem króla Szwecji Karola XII, cesarz zgodził się na pewne ulgi dla ewangelików, m.in. budowę sześciu tzw. Kościołów Łaski. Jednym z nich był Kościół Jezusowy w Cieszynie z 1709 r.

Cieszyn ewangelicki Kościół Jezusowy, foto Tomasz Renk slaskie.travel

Jednak ci, którym do Cieszyna było nadal daleko, zbierali się w lasach aż do roku 1782, kiedy cesarz Józef II wydał patent tolerancyjny oraz stworzony przez niego tzw. fundusz religijny. Umożliwiło to na Śląsku Cieszyńskim budowę protestanckich świątyń i domów modlitwy. Uderzają one swoją skromną architekturą i surowością wnętrz tak charakterystyczną dla ducha tej religii. Kościół pw. Apostołów Piotra i Pawła w Wiśle, Zbawiciela w Bielsku, czy też kościół ewangelicki w Jaworzu są tego najlepszymi dowodami, od czego nieco odbiega jedynie rokokowy ołtarz we wspomnianym cieszyńskim Kościele Jezusowym, będąc przez to dość oryginalnym i ciekawym wyjątkiem w zakresie sztuki wystroju wnętrz w kościołach protestanckich. Ale Ziemia Cieszyńska to nie tylko ewangelicy. W Skoczowie, przyszedł na świat św. Jan Sarkander, o czym przypomina muzeum w niewielkiej kamieniczce, przylegająca do skoczowskiego ratusza. To także kościół pw. Najświętszego Serca Jezusa w Czeskim Cieszynie, gdzie przechowywane są relikwie innego cieszynianina św. Melchiora Grodzieckiego. Do wspaniałych przykładów architektury barokowej a także rozszerzającego się w okresie kontrreformacji kultu maryjnego i ruchu pątniczego należy kościół pw. Najświętszej Marii Panny we Frydku, z jego cudowną figurką Matki Boskiej Frydeckiej. Po polskiej stronie Śląska Cieszyńskiego mamy z kolei sanktuarium Matki Bożej Kończyckiej w Kończycach Małych z unikalnym wizerunkiem Matki Bożej z Dzieciątkiem i… dmuchawcem.

Matka Boża Kończycka, czyli Madonna z dmuchawcem, foto Marcin Konsek wikipedia

Ziemia Cieszyńska to także dziedzictwo żydowskie, ale II wojna światowa wyeliminowała tę społeczność. Po licznych niegdyś Żydach pozostały jedynie cmentarze i pamięć.

Cieszyn stary kirkut przy ul. Hażlaskiej, foto Edward Wieczorek'

Więcej przeczytasz tu:

Szlakiem pałaców, kościołów, muzeów

Prawie dwadzieścia lat temu opracowano szlak tematyczny „Via Ducalis – Droga Książęca”, dzięki któremu można poznać dziedzictwo Piastów cieszyńskich i Habsburgów.

W roku 2005 szlak poszerzono o zabytki Śląska Cieszyńskiego na terenie Republiki Czeskiej i w ościennym powiecie bielskim oraz Bielsku-Białej. Obecnie szlak obejmuje 58 zabytków usytuowanych po obu stronach granicy. Dziś chcę Wam zaproponować wycieczkę po jego polskiej części: Cieszyn – Zamarski – Hażlach – Kończyce Wielkie – Kończyce Małe – Zebrzydowice – Pielgrzymowice – Strumień – Skoczów – Górki Wielkie – Ustroń - Wisła – Cieszyn, liczącą łącznie ok. 110 km. Ze względu na obfitość obiektów, a zwłaszcza materiału ilustracyjnego podzielę wycieczkę na dwa (kilometrowo nierówne) odcinki: Cieszyn – Zebrzydowice (ok. 20 km) i Zebrzydowice – Skoczów –Cieszyn (ok. 90 km).

Cieszyn

GÓRA ZAMKOWA - RELIKTY ZAMKU PIASTOWSKIEGO 

Historia Góry Zamkowej w Cieszynie związana jest ściśle z najstarszymi dziejami Śląska Cieszyńskiego. Początki jej zasiedlenia sięgają czasów prehistorycznych, a już w
IX w. istniało na niej grodzisko, które przed 1155 r. stało się siedzibą kasztelana. Od 1290 do 1918 r. było siedzibą cieszyńskich książąt z dynastii Piastów i Habsburgów. Nieistniejący już zamek cieszyński był imponującą warownią z kilkoma wieżami, otoczoną murami. Pod koniec wojny 30-letniej w połowie XVII w. został zniszczony i popadł w ruinę. Do reliktów piastowskiej przeszłości należy romańska kaplica grodowa - rotunda św. Mikołaja; cylindryczna baszta obronna z końca XIII w. oraz gotycka „Wieża Piastowska" z wieku XIV, z której roztacza się szeroki widok na Cieszyn i Beskid Śląski.

Cieszyn, kościół grodowy św. Mikołaja, foto OpenGroup, slaskie.travel

Więcej o Wzgórzu Zamkowym:

GÓRA ZAMKOWA – PAŁAC MYŚLIWSKI

U podnóża Góry Zamkowej, w miejscu dawnego zamku dolnego Habsburgowie wznieśli w latach 1838-40 Pałac Myśliwski (projektu wiedeńskiego architekta Józefa Kornhausela), a samemu wzgórzu nadali charakter romantycznego parku. Obecnie w części Pałacu Myśliwskiego mieści się Państwowa Szkoła Muzyczna, zaś w pozostałej części oraz odtworzonej dawnej oranżerii funkcjonuje „Zamek Cieszyn" którego celem jest ożywienie lokalnego rzemiosła artystycznego gospodarki.

Cieszyn, pałac myśliwski Habsburgów na tle Wzgórza Zamkowego, foto OpenGroup, slaskie.travel

RATUSZ 

Obecny budynek cieszyńskiego ratusza pochodzi z 1800 r. (projektu architekta Ignacego Chambreza de Ryvos przy znacznej pomocy finansowej księcia Alberta Sasko-Cieszyńskiego jego żony Marii Krystyny), zastępując starsze budowle zniszczone wojną 30-letnią i pożarami. Do starego ratusza przylega neorenesansowe skrzydło mieszczące na swym drugim piętrze reprezentacyjną salę obrad rady miejskiej, ozdobioną dębową boazerią fryzem złożonym z 64 szlacheckich cechowych herbów.

Cieszyński ratusz, foto Tomasz Renk, slaskie.travel

PAŁAC HRABIÓW LARISCHÓW – MUZEUM ŚLĄSKA CIESZYŃSKIEGO

Cieszyński starosta krajowy hr Jan Larisch von Mönnich wystawił pod koniec XVIII w. pałac przylegający do miejskich murów. Jego ozdobą jest barokowo-klasycystyczna fasada oraz polichromie w egipskiej i rzymskiej sali balowej innych reprezentacyjnych salach drugiego piętra. W ogrodowym skrzydle pałacu mieści się „Cafe Muzeum". Od 1931 r. pałac jest siedzibą cieszyńskiego muzeum. https://slaskie.travel/culturalheritage/2496/palac-larischow-w-cieszynie-muzeum-slaska-cieszynskiego

Cieszyn, pałac Larischów - Muzeum Śląska Cieszyńskiego, foto Tomasz Renk, slaskie.travel

O pałacu i muzeum więcej tu:

KATOLICKI ŚW. MARII MAGDALENY

Pierwotnie z XIII w., zbudowany z fundacji Piastów opolsko-raciborskich. Po pożarze Cieszyna w 1789 r. w znacznym stopniu zniszczony kościół został odbudowany. Odtąd też nosi wezwanie św. Marii Magdaleny i pełni funkcję miejskiego kościoła parafialnego. Kościół od samego początku był miejscem spoczynku rodziny książęcej. Pozostałością piastowskiej nekropolii jest rzeźbiony nagrobek księcia Przemysława I Noszaka z praskiego warsztatu Piotra Parlera. Kościół jest sanktuarium Matki Boskiej Cieszyńskiej, której wizerunek ozdobiony koronami z cieszyńskiego filigranu znajduje się w ołtarzu głównym.

Cieszyn, kościół  św. Marii Magdaleny, foto slaskie.travel

Więcej o kościołach cieszyńskich:

KATOLICKI KOSCIÓŁ ŚW. TRÓJCY

Kościół był pierwszą ewangelicką świątynią w Cieszynie, zbudowaną z fundacji księżnej Katarzyny Sydonii. Początkowo drewniany, przebudowany ok. 1595 r. na murowany. Ewangelikom służył do 1654 r. W połowie XIX w. uzupełniono kościół o neogotycką wieżę.

Cieszyn kościół pw. św. Trójcy, foto Tomasz Renk, slaskie.travel

KATOLICKI KOŚCIÓŁ ŚWIĘTEGO KRZYŻA

Pierwotnie prywatna kaplica księżnej Elżbiety Lukrecji, podarowana wraz z sąsiednimi kamienicami jezuitom. Oni w 1707 r. dawną kaplice przebudowali na jednonawowy kościół św. Krzyża. Po kasacie jezuitów ksiądz Leopold Jan Szersznik w przylegającym do kościoła budynku poklasztornym urządził swą bibliotekę i muzeum. Fasada kościoła od strony ul. Szersznika otrzymała w 1900 r. neobarokowy wystrój,

EWANGELICKI KOŚCIÓŁ JEZUSOWY

Jeden z sześciu tzw. Kościołów Łaski powstał dzięki zawartej w 1707 r. między cesarzem Józefem I, a królem szwedzkim Karolem XII, umowie altransztadzkiej, gwarantującej swobody religijne śląskim protestantom. Budowę świątyni ukończono w 1722 r., natomiast 75-metrową wieżę z cebulastym hełmem dobudowano dopiero w roku 1750, po uzyskaniu specjalnego zezwolenia. Wewnątrz znajdują się 3 kondygnacje arkadowych empor i barokowy wystrój (ołtarze, ambona, prospekt organowy). Na emporach urządzono w 2009 r. Muzeum Potestantyzmu.

Cieszyn, wnętrze ewangelickiego Kościoła Jezusowego, foto Tomasz Renk, slaskie.travel

Więcej o kościele i Muzeum Protestantyzmu:

DAWNA MENNICA KSIĄŻĘCA – KSIĄŻNICA CIESZYŃSKA 

Przy obecnym pl. Teatralnym mieściła się przez kilka wieków mennica Piastów cieszyńskich. Bito w niej monety aż do 1655 r. Potem jej budynek stał się własnością wielu szlacheckich rodzin i Jezuitów. Nazwę „Kamienica Bludowskich" zawdzięcza baronowi Jerzemu Fryderykowi Bludowskiemu, właścicielowi od 1704 r., który umieścił na fasadzie żeliwną tablicę pamiątkową z herbem swojej żony. Po licznych przebudowach i zmianach dawną mennicę w latach 1996-2001 odbudowano i zaadaptowano na siedzibę Książnicy Cieszyńskiej, czołowej biblioteki naukowej w regionie.

Cieszyn, tzw. Kamienica Bludowskich - Książnica Cieszyńska, foto Tomasz Renk, slaskie.travel

Więcej o Książnicy Cieszyńskiej:

Zamarski

DREWNIANY KOŚCIÓŁ ŚW. ROCHA

Drewniany kościół powstał w 1731 r., dzięki staraniom kanclerza Księstwa Cieszyńskiego i dziedzica wsi hrabiego Henryka Fryderyka Wilczka, zastępując wcześniejszy, spalony w XVI w. Ze starego kościoła pozostała wieża, do której dobudowano XVIII-wieczny korpus. Barokowy ołtarz główny z obrazem Serca Pana Jezusa, amboną pochodzą z kościoła szpitalnego św. Jerzego w Cieszynie. Pierwotnie kościół nosił wezwanie Najświętszego Serca Jezusowego, od 1981 r. - św. Rocha.

Zamarski, kościół św. Rocha, foto Edward Wieczorek

Oo kościele także w:

Hażlach

SPICHLERZ – DOM PRZYRODNIKA

W starym spichlerzu dworskim z 2. poł. XIX w. urządzono w 2020 r. placówkę muzealno-edukacyjną Dom Przyrodnika. Jego ekspozycja w nowoczesny, multimedialny sposób ukazuje rolnictwo, łowiectwo i pszczelarstwo Ziemi Cieszyńskiej, zaś jego otoczenie przeznaczone jest dla rekreacji i odpoczynku (m.in. utworzono tu ogród sensoryczny, w którym możemy odpocząć na hamaku i posłuchać głosów ptaków: wilgi, zięby, kosa i skowronka). W parku umieszczono też miniatury ciekawych obiektów z terenu Śląska Cieszyńskiego (Wieży Piastowskiej, rotundy św. Mikołaja, Archeoparku w czeskim Kocobędzu-Podoborze).

Hażlach, Dom Przyrodnika w starych spichlerzu, foto beskidy.travel

O Domu Przyrodnika także tu:

Kończyce Wielkie

PAŁAC HRABIOSTWA VON THUN UND HOHENSTEIN

W Kończycach Wielkich wznosi się okazały pałac w stylu francuskiego baroku, związany z rodziną Wilczków i Thun und Hohenstein. Zapewne pierwsza kończycka rezydencja powstała już w średniowieczu, ale to, co możemy zobaczyć to efekt przebudowy pałacu Wilczków z XVIII w. na eklektyczną rezydencję w stylu włoskiego neorenesansu, dokonanej pod koniec XIX w., po ślubie ówczesnej właścicielki Gabrieli Larisch von Mönnich z adiutantem cesarza Franciszka Józefa I Feliksem von Thun und Hohenstein. Pałac otoczony jest krajobrazowym parkiem ze sztucznym stawem i winnicą.

Pałac w Kończycach Wielkich, foto Edward Wieczorek

W kompleksie pałacowym znajduje się  też wyremontowana parafialna kaplica Opatrzności Bożej, która w czasie generalnego remontu kościoła parafialnego w Kończycach Wielkich pełniła jego funkcję.

Więcej o pałacu:

KOŚCIÓŁ DREWNIANY ŚW. MICHAŁA ARCHANIOŁA

Pierwszy kościół kończycki istniał już prawdopodobnie w XIV w., a w XVI i XVII w. świątynię użytkowali ewangelicy. Obecna budowla pochodzi z XVIII w. Wewnątrz na uwagę zasługuje loża kolatorska, barokowa chrzcielnica i ambona oraz XIX-wieczne ołtarze. Kościół otacza cmentarz parafialny. 

Kończyce Wielkie, kościół św. Michała Archanioła, foto Edward Wieczorek

Poniżej kościoła, na skraju parkingu znajduje się pomnik Gabrieli von Thun und Hohenstein.

Kończyce Wielkie - pomnik-ławeczka Gabrieli von Thun und Hohenstein, foto Edward Wieczorek

O hrabinie Gabrieli i atrakcjach Kończyc przeczytacie tu:

Kończyce Małe

ZAMECZEK CZELÓW Z CZECHOWIC

W 1560 r. Piotr Czelo z Czechowic i jego żona Katarzyna Sedlnicka z Choltic rozbudowali istniejący w Kończycach Małych dwór na renesansowy zameczek, któremu nadali formę czworoboku z arkadowym dziedzińcem. Zameczek chroniła fosa oraz rozległe stawy. Do 1945 r. wielokrotnie zmieniali się właściciele zamku. Do naszych czasów z dawnego założenia zachowały się dwa skrzydła dworu, uzupełnione o salę widowiskowo-kinową z 1960 r. Obecnie jest siedzibą Izby Regionalnej, biblioteki, hotelu, restauracji oraz miejscem wielu kulturalnych wydarzeń.

Kończyce Małe, renesansowy zamek Czelów, foto Tomasz Renk, slaskie.travel

Więcej o zamku:

KOŚCIÓŁ NARODZENIA NMP

Na północ od zamku wznosi się barokowy kościół Narodzenia NMP. Budowlę ufundował na początku XVIII w. ówczesny właściciel tutejszego majątku. Pierwotnie filialny, od 1909 r. jest kościołem parafialnym, a od 1999 r. – diecezjalnym sanktuarium MB Kończyckiej. Ozdobą sanktuarium i przedmiotem kultu jest łaskami słynący obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem w ołtarzu głównym. Madonna w prawej ręce delikatnie trzyma przekwitły kwiat mniszka lekarskiego (popularnego mlecza), czyli dmuchawiec, który ma symbolizować ulotność ludzkiego życia. To unikalne, chyba w skali europejskiej wyobrażenie Madonny z takim atrybutem.

Kończyce Małe, kościół Narodzenia NMP FOTO Tomasz Renk, slaskie.travel i Marcin Konsek, wikipedia

Więcej o kościele:

Zebrzydowice

PAŁAC BARONÓW MATTENCLOIT

Barokowy pałac w Zebrzydowicach wzniósł w 1764 r. baron Jan Ryszard von Mattencloit, na miejscu starszej budowli obronnej. W rękach rodu von Mattencloit pozostawał do 1888 r., kiedy kupili go hrabiowie Larischowie z Karwiny. W 1945 r. pałac całkowicie spłonął, a po odbudowie w latach 1958-63, pełni funkcję Gminnego Ośrodka Kultury.

Pałac w Zabrzydowicach, foto Marcin Konsek, wikipedia

O zebrzydowickim pałascu przeczytasz także tu:

DALSZA CZĘŚĆ SZLAKU W KOLEJNYM ARTYKULE